YARALI BİLİNÇ
(Geleneksel
Toplumlarda Kültürel Şizofreni)
Özgün Adı : افسون زدگی جدید /
Çevirinin yapıldığı Fransızca Basımı (Le
Regard Mutilé: Schizophrénie Culturelle:Pays Traditionnels Face À La Modernité)
Yazarı
:
Daryush Shayegan
Çeviren
: Haldun BAYRI
Yayınevi
: Metis Yayınları
Basım :
3.Baskı, Haziran 2012 (Paris Basım 1989) / 191 Sayfa
Türü : Deneme
Kategori
: Yetişkin
Kitabın Yorumu
İran
asıllı felsefeci Daryush Shayegan’ın “Yaralı Bilinç” adlı kitabı; geleneksel
(doğu) toplumların, moderniteye (batıya) yaklaşımlarındaki çarpıklıkların, felsefi
ve teorik düzlemde ele alındığı bir denemedir.
1935 doğumlu olan ve bu yılın (2018)
Mart ayında İran’da vefat eden yazar, Tahran üniversitesinde Hint dili ve
felsefe dersleri verirken, 1979 İran Devrimi üzerine ülkesinden ayrılarak Paris’e
yerleşmiş, 1991’de yine İran’a dönmüş ve Doğu-Batı
medeniyetleri üzerine çalışmalarına ülkesinde devam etmiştir. Yazarın; kitaplarından
ikisi “Yaralı Bilinç” ve “Melez Bilinç” isimleriyle Türkçeye çevrilmiştir.
“Yaralı Bilinç”; ağır bir dile, soyut
ve felsefi anlatım tarzına sahip, zor bir metindir. Uzun cümlelerle fakat
etkileyici olarak anlatılan konular, okurdan batı düşünce tarihi ve felsefe alanlarında
belirli bir alt yapı da istiyor.
Yazar, kitabında;
- En bariz özelliği eleştirel düşünme tarzı olan Batı medeniyetinin,
modernliğin tek adresi olduğu,
- Modernliğe ayak uyduramayan (İslam medeniyeti, İran, Hint, Çin veya batı
dışı herhangi bir medeniyet) medeniyetlerin, batının yaşadığı tarihi süreci (aydınlanma
çağını) yaşamadığını, bu nedenle; geri kalan medeniyetlerin batıyla
ilişkilerinde her düzlemde (yaşam tarzı, teknoloji, eğitim, fikir, sanat, bilim
vb.) kaçınılmaz olarak binlerce çarpıklık görüldüğü,
- 200 yıllık batılılaşma gayretlerinin batının sadece teknolojisini veya
gelişmiş imkânlarını hedeflemesi nedeniyle yüzeysel olduğu,
- Modern olabilmek için; batının eleştirel aklı önceleyen mantığının,
felsefesinin, fikirlerinin kabulü gerektiği,
- Bütün bunlar için de; geleneksel inanç, fikir ve eylemlere yönelik radikal
eleştirinin şart olduğu, tezlerini savunmaktadır.
Anlatımları, felsefi ve soyuttur. Verilen
somut örnekler; öncelikle İran, bazen de Hint Medeniyeti ve İslam ülkelerindendir.
Birkaç yerde de, Osmanlı’da ve Tanzimat Dönemi’ndeki batılılaşma gayretlerinden
bahsedilmektedir.
Öncelikle,
kitabın; 1980’lerdeki dünyaya bakışı yansıttığını, yani son 30 yılda artan modernleşme
ve hızlanan küreselleşmeyi kapsamadığını belirtmemiz gerekiyor. Bu
nedenle, kitaptaki bazı tespitlerin günceli yansıtmadığı (1940’lı, 1950’li
yılları anımsattığı), geçen zamanın ise kitaptaki öngörüleri doğrulamadığı görülüyor. Yazarın
1979 Devrimi sonucu ülkeyi terk etmesi; örneklerin çoğunun İran’dan verilmesini
ve eleştirilerinin sertliğini de açıklıyor gibi.
“Yaralı
Bilinç”te pozitivist bir köktencilikle konulara yaklaşan SHAYEGAN’ın; son yıllarda, geleneği reddeden keskin fikirlerinde belirli bir
yumuşama olduğu anlaşılıyor. Bu kapsamda; İran’ın
büyük yazarlarını batıya ve batının yazarlarını da İran’a tanıtan çalışmalarda bulunduğu
biliniyor. Nitekim 04
Aralık 2008’de verdiği bir röportajında da; İran başta olmak üzere Arap
ülkelerinden ümitli olduğunu ifade ediyor ve geleneksel
yaklaşımları dışlamıyor.
Kitap; Batı’yı değişmeyen sabit bir
değer olarak kabulü, modernliğin gelişmesi için doğuda bir aydınlanma çağının gerekliliği
fikri, eleştirel mantığı esas alan Marksizm’i kapsam dışı bırakan yaklaşımı,
İran’daki Ali Şeriati, Mutahhari gibi muhalif entelektüelleri hafife alması ve
birçok ülkedeki modernleşme gayretlerini yüzeyselliğe mahkûm etmesi gibi tartışmaya
açık birçok konu barındırıyor.
Bir yanıyla da Yazar; Doğunun
modernleşme yolundaki samimiyetsiz veya temelsiz hallerini de çok iyi betimliyor.
Okurken, “Evet bu tespite aynen katılıyorum, diyorsunuz”. Etkileyen ve okuru
sorgulamaya yönlendiren cümleler sıkça karşınıza çıkabiliyor. Etkileyici
tespitlere rağmen, yine de; teşhis ve çözüm yollarının irdelenmemesi, kitabı felsefi bir
boşlukta asılı bırakıyor. Coğrafyanın, tarihin, siyaset biliminin, sosyolojinin
toplumlara olan etkisinin yok sayılması ise; kitabın bilimsel objektifliğe
değil, tepkiselliğe dayandığını düşündürüyor.
Sonuç olarak; Prof. Daryush Shayegan’ın “Yaralı Bilinç” adlı kitabı; “Batı’ya ulaşmaya çalışırken Doğu’nun karşılaştığı
açmazların ve derin çukurların" felsefi olarak anlatıldığı, geleneğin bütün
unsurlarının pozitivist bir yaklaşımla tümden eleştirildiği bir denemedir. Doğu
- Batı ilişkileri üzerine çalışanların inceleyebileceği bir kitaptır.
Kitaptan
Alıntılar
*
“YARALI BİLİNÇ, tarihte geride kalmış ve değişimler şenliğine katılamamış
uygarlıklardaki zihin çarpıklıkları üzerine bir denemedir.” (Sayfa 7/Giriş)
*
“Yenilik yapmaktan korkulup, başkalarına karşı edilgenleşilince, başkalarının
eline kalınır. Kaçınılmaz olarak başımıza gelen de bu oldu.” (Sayfa 23)
*
“Ve her tür zekâ düşüşü, içinde çöküşün nüvesini taşır.” (Sayfa 38)
*
“Modernlik Gelenek tarafından doğasından uzaklaştırılacak, Gelenek de
Modernliğin çelmelerine maruz kalacaktır.” (Sayfa 69)
*
“Hakiki bilimsel kafaya damgasını vuran da sorunu anlama gücüdür. Bilimsel bir
kafa için her bilgi bir sorunun cevabıdır. Soru olmasaydı, bilimsel bir cevap
da olmazdı.” (Sayfa 146)
*
“Modernlik, günümüzde es geçilmesi imkânsız olan açık bir gerçekliktir.
Rahatsız eder, altüst eder, değiştirir, ama atadan kalma dirençler de yaratır
ve paradoksal olarak kırıp geçirmek istediği kesimlerin rolünü kuvvetlendirir.”
(Sayfa 174)
* Değerlendirmem *
*
Dış Değerlendirmeler *
- 1000
kitap’ ta değerlendirme notu; 8.7 /10 (9 okur).
- Goodread’deki
değerlendirme notu; 3.7 / 5 (124 okur)
İyi okumalar.
😊
